ولادت

ابو جعفر محمد بن حسن طوسى، معروف به« شیخ الطائفه»، در خراسان، در سال 385 هجرى متولد شد.

 او از ستارگان بسیار درخشان جهان اسلام است و در فقه و اصول، حدیث، تفسیر، کلام و رجال تالیفات فراوان دارد.

     خاندان‏

 خاندان شیخ طوسى تا چند نسل همه از علما و فقها بوده‏اند. پسرش شیخ ابو على ملقب به« مفید ثانى» فقیه جلیل القدرى است و بنا بر نقل مستدرک( ج 3، ص 498) کتابى به نام« أمالی» دارد و کتاب« النهایة» تالیف پدرش را نیز شرح کرده است.

 مطابق نقل کتاب« لؤلؤة البحرین» دختران شیخ طوسى نیز فقیهه و فاضله بوده‏اند.

 شیخ ابو على فرزندى به نام« شیخ ابو الحسن» داشت که بعد از پدرش مرجعیت و ریاست حوزه علمیه به او منتقل گردید.

تحصیلات‏

شیخ در سال 408 هجرى یعنى در 23 سالگى به بغداد مهاجرت کرد و تا پایان عمر در عراق ماند و پس از استادش سید مرتضى علم الهدى، ریاست علمى و فتوایى شیعه به او منتقل شد.

شیخ طوسى مدت پنج سال نزد شیخ مفید درس خوانده است. سالیان دراز از خدمت شاگرد مبرز شیخ مفید، سید مرتضى بهره‏مند شده است. استادش سید مرتضى در سال 436 هجرى درگذشت و او دوازده سال بعد از سید در بغداد ماندولی  ترکان سلجوقى در سال 447 هجرى با استفاده از ضعف آل بویه به بغداد حمله کردند و با اشغال آن حکومت آل بویه را برانداختند. در این زمان عبد الملک وزیر متعصب طغرل بیک، به محله‏هاى شیعه‏نشین حمله کرده، به قتل و غارت آنان پرداختند و به خانه شیخ حمله کردند تا وى را به قتل برسانند، ولى چون او را نیافتند، وسایل منزل و کتاب‏هاى او را آتش زدند و نابود ساختند.

 بعد از این حادثه اسفبار که ضایعات جبران‏ناپذیرى به جهان علم وارد ساخت، شیخ از بغداد خارج شد و به نجف اشرف رفت .و حوزه علمیه نجف را در آنجا تاسیس کرد و در سال 460 هجرى در همان جا درگذشت. مقبره ایشان در نجف معروف است .

شخصیت علمى‏

 شیخ طوسى کتابى در فقه دارد به نام« النهایة» که در قدیم الایام کتاب درسى طلاب بوده است. کتاب دیگر او به نام« المبسوط» که فقه را وارد مرحله جدیدى کرده است و در زمان خود مشروح‏ترین کتاب فقهى بوده است .

 در کتاب دیگر خود به نام« الخلاف» آراى فقهاى اهل سنت و شیعه را بیان کرده است. شیخ طوسى کتاب‏هاى دیگرى نیز در فقه دارد.

 قدما تا حدود یک سده پیش، اگر در فقه« شیخ» را به طور مطلق مى‏گفتند، منظور شیخ طوسى بوده و اگر شیخان مى‏گفتند مقصود شیخ مفید و شیخ طوسى بوده است.

    . شیخ طوسى یکى از چند چهره معروفى است که در سراسر فقه نام او مى‏درخشد

 رهبرى شیعه‏

 بعد از رحلت سید مرتضى علم الهدى رهبرى و پرچمدارى شیعه به شیخ طوسى رسید. در این هنگام منزل شیخ در محله کرخ بغداد، پناهگاه و مقصد و مقصود مسلمانان بود. جهت درک محضر او علما و دانشمندان بسیارى از سراسر سرزمین اسلامى، قصد بغداد را مى‏نمودند تا افتخار مجالست و شاگردى او را دریابند و از چشمه خروشان علم الهى که بر زبان او جارى مى‏شد، استفاده برند.

 شاگردان‏

 تعداد شاگردان وى از فقها و مجتهدان و علماى شیعه، به بیش از سیصد تن رسید و در همان وقت چند صد نفر از علماى اهل سنت نیز از محضر او استفاده مى‏کردند.

 مناصب عالى‏

 آوازه علم و دانش و ورع و زهد و تقواى شیخ طوسى، همچنان که از مرزهاى عراق گذشته و به اقصى نقاط دنیا رسیده بود، از دیواره هزارکنگره قصر با عظمت خلیفه عباسى نیز گذشت، به طورى که« القائم بامر الله» خلیفه عباسى، با همکارى آل بویه، کرسى تدریس کلام را در مرکز خلافت به او داد. در آن روزگار براى این کرسى، عظمت و رتبه والایى قائل بودند، به طورى که آن را به بزرگترین دانشمند کشور واگذار مى‏کردند و این نشانه آن است که در آن زمان بالاتر و والاتر از شیخ طوسى در تمام بغداد و سرزمین‏هاى اسلامى کس دیگرى نبود که شایستگى تدریس را داشته باشد.

تالیفات‏

 شیخ طوسى مؤلف دو کتاب از کتب اساسى و مرجع چهارگانه شیعه است، به نامهاى« تهذیب الأحکام» و« الاستبصار» که هر دو در زمینه روایات و احادیثى است که جنبه فقهى و حکمى دارند. از دیگر تألیفات ایشان :

النهایة – المبسوط – الخلاف - عده الاصول – الرجال – الفهرست –تمهید الاصول - التبیان

وفات‏

 شیخ بزرگوار طوسى در شب دوشنبه 22 محرم سال 460 هجرى به رحمت ایزدى پیوست و در نجف اشرف در خانه خویش به خاک سپرده شد.

 بدین ترتیب جهان اسلام یکى از بزرگترین و نامورترین فقیهان خود را از دست داد. شخصیتى که تاریخ کمتر به نظیر او در جامعیت برخورد کرده است و هنوز فقهاى ما از پرتو وجود او برخوردار هستند.

. هم اکنون نیز خانه او مسجد شده است