انصاف
این واژه به معنای « داد دادن، عدل کردن، حق دادن، راستی کردن، صداقت نمودن، عدل، داد، عدالت، راستی و صداقت » آمده است.
امام علی (علیه السّلام) می فرماید : « اَلعَدلُ الاِنصَافُ وَ الاِحسَانُ التَّفَضُّلُ : عدل همان انصاف است و احسان به معنای تفضل ( عطیه و بخشش زیاد ) است.»
مساوات
« مساوات به معنای برابری، یکسانی، تساوی، برابر شدن، برابر بودن لفظ و معنی و کلام، عدالت کردن، برابری سکنه ی یک کشور از لحاظ حقوق و تکالیف بدون توجه به جنس و صغر و کبر و نژاد و مذهب و زبان و عقاید و تابعیت است.»
گاهی عدالت همان مساوات است و در شکل تقسیم علی السویه تحقق می یابد. اما همیشه چنین نیست. « گاهی عدالت با مساوات اشتباه می شود و گمان می رود معنی عدالت آن است که رعایت مساوات شود، درحالیکه چنین نیست. در عدالت هرگز مساوات شرط نیست، بلکه استحقاق ها و اولویت ها باید در نظر گرفته شود. فی المثل عدالت در میان شاگردان یک کلاس این نیست که به همه ی آن ها نمره ی مساوی دهند ؛ و عدالت در میان دو کارگر این نیست که هردو مزد مساوی دریافت دارند، بلکه عدالت به این است که هر شاگردی به اندازه ی معلومات و لیاقتش، و هر کارگری به اندازه ی کار و فعالیتش « نمره» یا « مزد» دریافت دارد.
در عالم طبیعت نیز عدالت به همین معنی است که هر موجودی به میزان حق و استعداد و لیاقت خود سهمی دریافت می دارد.»
قسط
قسط در لغت به معنای : « عدل و داد، بهره از هرچیزی، حصه، نصیب، مکیال، عادل، دادگر آمده است.»
قرآن کریم در موارد متعدد از واژه ی قسط استفاده کرده است و خداوند به برپا داشتن قسط فرمان داده است : « قُل أَمَرَ رَبِّی بِالقِسطِ... »
همچنین می فرماید که برپا دارندگان قسط را دوست دارم : « وَ اَقسِطُوا اِنَّ اللهَ یُحِبُّ المُقسِطِینَ : قسط به پا دارید، به درستی که خدا کسانی را که قسط را برپا می دارند دوست دارد.»
اما لازم به ذکر است که قسط و عدل هرگاه جداگانه به کار رفتند می توانند مفهومی مشابه داشته باشند، و زمانی که در کنار هم قرار گیرند می توانند مفاهیمی جداگانه داشته باشند. این قاعده، یک قاعده ی منطقی است که به این شکل مطرح می شود : اِذَا اِجتَمَعَا اِفتَرَقَا، وَ اِذَا اِفتَرَقَا اِجتَمَعَا، مانند حدیث زیر : «یُملَأُ الارضُ قِسطاً وَ عَدلاً کَمَا مُلِئَت ظُلماً وَ جَوراً : زمین از عدل و داد پر می شود آن گونه که از ظلم و جور پر شده بود.»
« در روایت فوق عدل و قسط در برابر هم قرار گرفته اند، همان گونه که جور و ظلم در برابر یکدیگرند. در بیان تفاوت این دو ممکن است بگویند قسط به معنای تقسیم عادلانه و نقطه مقابل آن تبعیض است. بنابراین قسط آن است که حق هرکس به او برسد و به دیگری داده نشود، ولی عدالت در مقابل جور و تجاوز به حقوق دیگران است، یعنی فردی حق دیگری را غصب می کند و برای خود بر می دارد. به این ترتیب عدالت کامل در جامعه ی انسانی زمانی برقرار می شود که کسی به حقوق دیگری تجاوز نکند و حق کسی را به دیگری ندهد.
این احتمال نیز هست که عدل مفهومی گسترده تر از « قسط » دارد، زیرا قسط در باره ی تقسیم گفته می شود، ولی عدل هم در مورد آن و هم در موارد دیگر به کار می رود.»
شایان ذکر است قَسَطَ –ُِ قِسطاً به معنی عدل است و قَسَطَ –ِ قَسطاً به معنی ستم کردن و انحراف از حق است.
ظلم
راغب اصفهانی در باره ی واژه ی ظلم گفته است :
« الظُّلمُ عِندَ اَهلِ اللُغَه وَ کِثیرٍ مِنَ العُلَمَاءِ : وَضعُ الشَیءِ فِی غَیرِ مَوضِعِهِ المُختَصِّ بِهِ ؛ اِمَّا بِنُقصَانٍ أو بِزِیَادَه ؛ وَ اِمَّا بِعُدُولٍ عَن وَقتِهِ اَو مَکانِهِ : ظلم در نزد اهل لغت و بسیاری از علماء عبارت است از گذاشتن چیزی در غیر جای مخصوص آن یا با کم و زیاد کردن آن و یا عدول از وقت یا مکان آن.»
« در قرآن کریم دویست و نود بار، ماده ی ظلم در شکلهای مختلف و در موارد گوناگون مورد تقبیح قرار گرفته، و حتی ظلم به خویش محکوم شناخته شده است، و چهل و یک بار این صفت ناپسند با قاطعیت تمام از آفریدگار جهان نفی شده است.»
ظلم در روایات بسیار مورد مذمّت واقع شده است، امام علی (علیه السّلام) می فرماید :
« الظُّلمُ اُمُّ الرَّذَایِلِ : ظلم مادر تمام پستی ها و زشتی هاست.»
در سخنی دیگر می فرماید : « اِیَّاکَ و الظُّلمَ فَاِنَّهُ اکبرُ المَعَاصِی : از ظلم بپرهیز که بزرگترین گناه است.»
همچنین در قرآن کریم بیان شده است که ستمگر در روز قیامت حسرت می خورد :
« یَومَ یَعضُّ الظَّالِمُ عَلَی یَدَیهِ... : در روز قیامت ستمگر پشت دست حسرت به دندان می گزد... »
و نیز قرآن کریم از عذابی که برای ستمگران مهیا شده سخن می گوید و بیان می دارد که عذرخواهی ستمگران سودی برایشان ندارد و دچار لعنت خداوند می شوند.
سخن در مورد ظلم بسیار زیاد است که در این مقال به همین مقدار بسنده می شود.
جود
در سخنی از علی (علیه السّلام) عدالت با جود مقایسه شده است که به صورت زیر است :
« وَ سُئِلَ عَلَیهِ السّلام : اَیُّهُمَا اَفضَلُ : العدلُ اَوِ الجُودُ ؟ فَقَالَ علیه السّلام : العَدَلُ یَضَعُ الاُمُورَ مَوَاضِعَهَا، وَ الجودُ یُخرِجُهَا مِن جِهَتِهَا، وَ العَدلُ سَائِس عامّ، وَ الجُوُد عَارِض خَاصّ، فَالعَدلُ اَشرَفُهُما وَ اَفضَلُهُما : از امام علی (علیه السّلام) سؤال شد : عدل یا بخشش، کدام برتر است ؟ حضرت فرمود : عدالت هرچیزی را در جای خود می نهد، در حالی که بخشش آن را از جای خود خارج می سازد. عدالت تدبیر عمومی مردم است، در حالی که بخشش، گروه خاصّی را شامل است، پس عدالت شریف تر و برتر است.»
شجاعت
برتری عدل بر شجاعت در حدیث زیر بیان شده است امام علی (علیه السّلام) می فرماید :
« العَدلُ اَفضَلُ مِنَ الشَّجَاعَه لِاَنَّ النَّاسَ لَوِ استَعمَلُواالعَدلَ عُموماً فِی جَمیعِهِم لَاستَغنُوا عَنِ الشَّجَاعَه : عدل برتر از شجاعت است ؛ زیرا اگر مردم عدل را در همه ی امور رعایت کنند از شجاعت بی نیاز خواهند بود.»
عبادت
اهمیت عدالت در سخن دیگری از حضرت علی (علیه السّلام) چنین بیان شده است :
« عَدلُ سَاعَه خیر مِن عِبَادَه سَبعِینَ سَنَه قیامِ لَیلِها و صِیَامِ نَهَارِهَا : یک ساعت اجرای عدالت بهتر و با ارزش تر از عبادت هفتاد ساله ای است که همراه شب زنده داری و روزه داری ایام آن باشد.»
امر به معروف و نهی از منکر
در سخن زیر از امام علی (علیه السّلام) عدالت خواهی و بیان سخن عدل در پیشگاه حاکم ظالم با امر به معروف و نهی از منکر مقایسه شده است :
« وَ مَا اَعمَالُ البِرِّ کَُُّلُّهَا وَ الجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللهِ عِندَ الاَمرِ بِالمَعرُوفِ وَ النَهیِ عَنِ المُنکَرِ اِلَّا کَنَفثَهٍ فِی بَحرٍ لُجِّیٍّ. وَ اِنَّ الامرَ بِالمَعرُوفِ وَ النَّهیَ عَنِ المُنکَرِ لایُقَرَّبَانِ مِن اَجَلٍ وَ لا یَنقُصَانِ مَن رِزقٍ، وَ اَفضَلُ مِن ذَلَکَ کلِهِ کَلِمَهُ عَدلٍ عِندَ اِمامٍ جَائِرٍ : و تمام کارهای نیکو و جهاد در راه خدا، برابر امر به معروف و نهی از منکر چونان قطره ای (آب دهان) بر دریای موّاج و پهناور است و همانا امر به معروف و نهی از منکر نه اجلی را نزدیک می کنند و نه از مقدار روزی می کاهند، و از همه ی اینها برتر سخن حق در پیش روی حاکمی ستمکار است.»
