مؤلف:الخلیل بن احمد عمر بن تمیم ابوعبدالرحمن الفراهیدى(ت 105 یا 175 ه.ق) امتیاز اصلى کتاب خلیل در اولین معجم بودنش (به تنهایى) نیست بلکه امتیاز اصلى این کتاب آن است که به عنوان اولین کتاب معجم با ابتکارى جدید تمامى لغات فصیح را جمع آورى کرده و لغات غیر فصیح(اعم از عربى یا عجمى) را مهمل گذاشته است و این امتیاز به تسلط خلیل بر علومى همچون علم الاصوات و علم صرف و نحو و نزدیکى او با عرب صدر اسلام بر مىگردد.خلیل «العین» را با حرف عین آغاز کرده و به همزه ختم کرده است.به همین دلیل و بر مبناى یک سنت قدیمى عربى که بعضى کتب لغت را با نام اولین حرف آن نام گذارى مىکردند،این کتاب «العین» نامیده شد.
خلیل،دلیل عدم شروع با همزه را بى ثبات بودن همزه و قابل تبدیل بودنش مىداند و همزه را در خیلى موارد که در ابتداى کلمات آمده،زائده یا مبدله مىداند؛دیگر حروف عله را هم بدین خاطر در آخر قرار داده است.
ترتیب العین این گونه است:
(ع،ح،ه،خ،غ،ق،ک،ج،ش،ض،ص،س،ز،ط،د،ت،ظ،ذ،ث،ر،ل،ن،ف،ب،م،و،ا،ى،ء)بعضی اعتقاد دارند این نوع ترتیب به هندىها بر مىگردد؛زیرا آنان نیز لغات سانسکریت را از حروف حلق شروع نموده به حروفى پایان مىدهند که با لب تلفظ شود.در«العین»کلمات براساس ترتیبى که گفتیم،چیده شدهاند؛مبناى خلیل حروف اصلى کلمه مىباشد ولى در این نوع چینش دو ویژگى دیگر نیز در کتاب مشاهده مىشود:
1.ایشان در آغاز هر باب ابتداء کلماتى ثنائى را مىآورد؛سپس کلمات ثلاثى و بعد از آن رباعى و آن گاه خماسى را ذکر مىکند.مثلا در باب العین از عق شروع مىکند تا عم،آن گاه ثلاثىها را ذکر مىکند مانند:عقر،عقم،سپس رباعىها را؛مانند:عقرب و در پایان خماسىها را مىآورد؛مانند:قرعبل.
2.هر بابى را که آغاز مىکند تمام وجوه متصور از آن چند حرف را ذکر مىکند و اگر در لغت عرب استعمال مىشوند معناى آن را مىگوید.مثلا ثنائىها دو وجه بیشتر ندارند مثل«دق»که وجه دیگر آن«قد»مىباشد،ولى ثلاثىها شش وجه دارند؛مثلا در ماده«ضرب»،رضب،ربض،ضبر،برض و بضر یافت مىشود و همین طور در رباعىها و خماسىها وجوه متصور بیشتر مىشود که در این میان معناى لغات مستعمل را ذکر مىکند و غیر آن را وا مىگذارد.
باید توجه داشت که ایشان در حرف دوم و سوم هم همین چینش الفبایى را رعایت کرده است.
خلیل بن احمد فراهیدی
خلیل بن احمد فراهیدی در سال 100 هجری قمری در عمان بدنیا آمد. پدر او از شاگردان امام صادق (ع) بود و اولین شخصی است که پس از رسول خدا "احمد" نام داشت.علوم نحو و قرائت و حدیث را در بصره نزد اساتید خود آموخت و لغت را میان قبایل بدوی یاد گرفت. آشنایی زیادی با علم موسیقی داشت و شاعر هم بود.او نخستین کسی است که به جمع آوری لغات عرب همت گماشت. کتاب العین را در فرهنگ لغت تالیف نمود، همچنین عروض و قافیه که در شعر عربی و فارسی مورد استفاده قرار می گیرد یکی از عناصر هنری در ساختمان شعر محسوب می شود را استخراج و تدوین نمود.
خلیل دانشمندی بسیار پرهیزگار و از طرفی هم بسیار فقیر بود. در قناعت او گویند که: روزی سلیمان بن اهوازی، شخصی را نزد فراهیدی فرستاد تا تعلیم و تربیت فرزندانش را بعهده گیرد. خلیل مقداری نان خشک برای سلیمان فرستاد و پیغام داد که خداوند این مقدار روزی را می رساند، لذا نیازی به سلیمان ندارم.جملاتی از فراهیدی در وصف امیرالمومنین در کتب مختلف موجود است. از او پرسیدند در حق علی ابن ابیطالب چه می گویی؟ گفت: چه گویم در حق مردی که دوستان از خوف و دشمنان از حسد، مناقب او راپنهان کردند، با این وجود، آنقدر از فضائلش ظاهر است که شرق و غرب عالم را پر کرده است.از شاگردان او می توان از "سیبویه" و "اصمعی" نام برد.سرانجام خلیل در بصره در حدود سال 170 تا 175 قمری وفات نمود.
